Friesland ['frislɑnt] (
Friesland telt 647.239 inwoners (30 september 2012). De hoofdstad is Leeuwarden. Zowel het Fries als het Nederlands heeft in de provincie de status van bestuurstaa
Friesland ['frislɑnt] (
uitspraak (info·uitleg)); Fries en officieel: Fryslân (
uitspraak (info·uitleg)), is een provincie in het noorden van Nederland.
Friesland telt 647.239 inwoners (30 september 2012). De hoofdstad is Leeuwarden.
Zowel het Fries als het Nederlands
heeft in de provincie de status van bestuurstaal.
[bewerken] Geografie
[bewerken] Ligging
In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het
zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in
het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee
(buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door
de Afsluitdijk
is Friesland verbonden met Noord-Holland. De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling,
Ameland en Schiermonnikoog
zijn bereikbaar met veerdiensten vanuit Harlingen
naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar
Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog.
Om de provincie te onderscheiden van Noord-
en Oost-Friesland
en de Kreis
Friesland in het Duitse Nedersaksen
wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.
Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste
provincie, en qua landoppervlakte is het de op twee na grootste provincie. Het
hoogste punt van de provincie is met 45 meter hoogte de Vuurboetsduin op
Vlieland. Het hoogste punt op het vasteland is de Bosberg bij Appelscha met
26,6 meter.
[bewerken] Topografie
Topografische kaart van de provincie Friesland (12073 pix breed).
[bewerken] Landschap
Friesland is door de Vereniging Nederlands
Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland.[1] De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de
provinciale natuurbeherende instantie.
Friesland heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap
bestaat uit negen verschillende landschappen[2]: het Waddengebied,
de Zuidoosthoek, het terpengebied
van Oostergo, Westergo, het Lage
Midden, de Veenpolders, Gaasterland, de Noordelijke
Wouden en het Bedijkingslandschap (= Marne,
Het Bildt,
Nieuwlanden
en Lauwerszee).
In Friesland liggen vier nationale parken: Schiermonnikoog, De Alde Feanen, Lauwersmeer (Groningen en Friesland) en Drents-Friese Wold (Drenthe en
Friesland).
[bewerken] Naam
[bewerken] Herkomst
In de Middeleeuwse historiografie werd algemeen aangenomen dat Friesland
zijn naam dankte aan een legendarische stichter genaamd Friso even zoals
Groningen gesticht zou zijn door een zekere Gruno. Een wonderlijker verklaring
voor de naam geeft het zogenoemde Oude Goudse Kroniekje
(ca. 1450). Daarin wordt verhaald hoe keizer Valentinianus
den Rijn neder quam ... inder wilder Neder Sassen lant ... ende om dattet
soo couden lant is, soo dedent die Romeynen Vrieslant hieten.[3] Recenter is de veronderstelling dat de volksnaam Fries
oorspronkelijk verwees naar krulharen.[4]
[bewerken] Fryslân
Op 1
januari 1997
werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in
'Fryslân'.[5] In november 2004
besloot het Ministerie van
Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam in
overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.[6][7] In het Nederlandse taalgebruik blijft over het algemeen de
Nederlandstalige naam Friesland in gebruik. De Friestalige naam Fryslân is
echter de officiële naam.
[bewerken] Heitelân
It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen
om utens, Friezen die buiten Friesland wonen, een veel gebruikte term om de
provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band
met Friesland aan te geven.
Een lied met de naam It Heitelân werd geschreven door J.L. van
den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het
huidige volkslied van Friesland (tekst van Eeltje
Halbertsma), De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen),
te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het
'Folksliet'. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie te veel
associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte bloed
en bodem filosofie. Een nieuwe generatie bracht het lied niettemin de
laatste jaren in nieuwe vormen uit, onder meer door de band Reboelje en het
Lemster Mannenkoor.
[bewerken] Geschiedenis
Hogebeintum.
Friesland in de terpentijd.
[bewerken] Prehistorie en oudheid
Van ongeveer 400 tot 200 voor Chr. begon langzamerhand een protofriese
cultuur te ontstaan met terpen
tussen Vlie en Eems. De bewoners
werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de Romeinen in Friesland begint met de Romeinse
generaal Drusus als hij in 12 v.Chr.
zijn campagne in Germania voert.
[bewerken] Middeleeuwen
Aan het begin van de Middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin,
bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland.
In de 7e eeuw
was het onafhankelijk. Het begin van de 8e eeuw is
bekend vanwege de Friese
koning Redbad en de missionaris Bonifatius. Na de inlijving in het Frankenrijk
bestond Friesland, volgens de Lex
Frisionum (=de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen het Zwin en
Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. In het
eerstgenoemde deel ontwikkelde zich sinds ca. 1000 het graafschap Holland. Wat nu West-Friesland heet, werd na een periode van
strijd in 1287
ingelijfd door graaf Floris V van Holland. Dat jaar vond de St.
Luciavloed plaats, een overstroming die de Zuiderzee tussen West-Friesland en
de overige delen van Friesland aanzienlijk verbreedde en de contacten tusen
beide delen in de toekomst zou bemoeilijken. De overige delen behielden
zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder zijn
controle kon krijgen. Bij de Upstalsboom, een rechtplaats
bij Aurich
(Auwerk), vond op basis van de Friese wet in de 13de en 14de eeuw een centrale
rechtspraak plaats voor de overgebleven zelfstandige regio's, de Zeven Friese
Zeelanden. Pogingen van de Hollandse graven en hun verbondenen om Friesland te
onderwerpen mislukten, definitief in de Slag
bij Warns waarin, in 1345, een Hollands-Henegouws ridderleger werd
verslagen door een Fries boerenleger. De overgang tussen Hoge en Late
Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland werd gesticht. Hun
macht vergrootte zich door de rijkdom die zij verwierven met inpolderingen en
droogleggingen. Naast de kloosterabten ontwikkelden veel Friese hoofdelingen
zich tot locale edellieden, overigens zonder deze titel te (willen) dragen want
dat zou hen verplichten om het leenmanschap te aanvaarden van hogere adel
buiten Friesland . De zogenaamde Friese vrijheid gaf een keerzijde van het
ontbreken van centraal bestuur te zien in een langdurige vete tussen zogenaamde
Vetkopers
en Schieringers,
waarin de eerstgenoemde partij haar belangen verbond met machten buiten
Frieland, en de laatstgenoemde die tot Friesland wilde beperken. In de 14e eeuw
kreeg de niet-Friese stad Groningen
steeds meer macht in de Ommelanden: Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd
Ulrich Cirksena uit een machtig
regionaal hoofdelingengeslacht Graaf van Oost-Friesland.
In 1498 benoemde keizer Maximiliaan I hertog Albrecht van Saksen tot Heer van
heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle.
Toen was de opsplitsing van het geheel van Friese landen een feit en ging de
oude Friese samenhang en vrijheid verloren. Een eeuw later zouden de Ommelanden
onder de stad Groningen en Friesland twee autonome provincies binnen de
Republiek der Verenigde Nederlanden worden. Oost-Friesland bleef (na 1648)
binnen het Duitse Rijk en kwam na uitsterven van het inheemse gravengeslacht
uiteindelijk in 1744 in handen van de Pruisische koningen. In de Napoleontische
tijd werd het enkele jaren bij het koninkrijk Holland gevoegd (1807-1810), en
daarna bij het koninkrijk Hannover, dat in 1866 door het koninkrijk Pruisen werd ingelijfd, waarmee het
in 1871 opgenomen werd in het Duitse Rijk.
[bewerken] Nieuwe Tijd
De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524). In 1581 kreeg Friesland
weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in
1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden. In 1795
raakte Friesland officieel zijn zelfstandigheid kwijt toen het een provincie
van Nederland werd.
[bewerken] Taal
De taalsituatie in Noord-Nederland
[bewerken] Fries
De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands
en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status
van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal
erkend onder het Europees
Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt
beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door
(een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.
Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten,
zoals: Aasters
op Terschelling, Hindeloopers, Schiermonnikoogs,
Kleifries,
Woudfries en
Zuidwesthoeks.
De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde
dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.
[bewerken] Nederlandse en Nedersaksische dialecten
In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn
ingeweken (onderling) Fries. Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese
invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder
vernederlandst. Aan dit 'Friese Nederlands' zijn enkele andere dialecten
verwant als: Amelands,
Bildts en op
Terschelling Midslands.
In het oosten van de gemeente Kollumerland
wordt vanouds, maar afnemend, westelijk Gronings
gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie,
beneden de Tjonger,
wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs
gesproken.
[bewerken] Plaatsnamen
Exmorra (Nederlandse plaatsnaam)
Eksmoarre (Friese plaatsnaam)
Wûnseradiel (Gemeente)
Eksmoarre (Friese plaatsnaam)
Wûnseradiel (Gemeente)
Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de
naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke
Basisadministratie en in de BAG wordt gebruikt. Dat is
in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten (Dantumadeel
(Dantumadiel), Tietjerksteradeel (Tytsjerksteradiel), Ferwerderadeel
(Ferwerteradiel), Menaldumadeel (Menameradiel), Boornsterhem
(Boarnsterhim), Littenseradeel (Littenseradiel) en Leeuwarderadeel
(Ljouwerteradiel)) hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de
officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de komborden.
[bewerken] Welkomstpakket nieuwe inwoners
Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket
uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis
gaat het om ruim tienduizend personen.
Inhoud pakket 2008[8]: aanbiedingsbrief provincie, de brochure ‘Taal van het hart’ over
meertaligheid, informatie over cursusaanbod van de Afûk, een cursus
Fries (Edufrysk)
op cd-rom, de dvd meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst), een
theaterbon van Tryater
en het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de
Friese vertaling van De elfstedenstunt.
[bewerken] Nieuwe Friese taalwet
Minister Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari
2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese
taalwet komt.[9] Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland
zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de
overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van
een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en
waarborgen van het gebruik van de Friese taal.
[bewerken] Sport
Kaatsen in Franeker
- Voetbal
(Friesland heeft twee profvoetbalclubs):
- sc
Heerenveen komt uit in de Eredivisie en speelt thuis in het Abe Lenstra Stadion.
- SC
Cambuur uit Leeuwarden komt uit in de Eerste divisie en speelt thuis in
het Cambuurstadion.
- Schaatsen:
de Elfstedentocht en het ijsstadion Thialf.
- Watersport:
het skûtsjesilen en de Sneekweek.
- Overige
sporten (Friese sporten of sporten die relatief populair zijn in
Friesland):
- Kaatsen: de
belangrijke wedstrijd PC op het Sjûkelân
in Franeker
en de Freulepartij in Wommels.
- Fierljeppen: de wedstrijden in Friesland
worden gehouden in Bergum, Buitenpost, It
Heidenskip, IJlst, Joure en Winsum.
[bewerken] Cultuur
[bewerken] Literatuur
In een overzicht van de Friese
literatuur, schrijvers en dichters behoren de Friese renaissanceschrijver
Gysbert
Japicx en de vooraanstaand dichter uit de 20e eeuw Obe Postma
tot de bekendste schrijvers. Naar beiden is een Friese literatuurprijs genoemd.
[bewerken] Media
- Regionale
dagbladen: Leeuwarder Courant en Friesch
Dagblad.
- Regionale
omroepen: Omrop Fryslân en GPTV.
- Regionale
film: Centrum voor Film in Friesland
met als onderdeel het Fries Film Archief.
[bewerken] Musea
Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
De Friese musea werden in 2010 door 890.000 mensen bezocht.[10] Een stijging van 7% ten opzichte van 2009. Volgens Museumfederatie
Fryslân ontvingen de volgende musea meer dan 40.000 bezoekers: Natuurcentrum Ameland, Tresoar, Jopie Huisman Museum, Natuurmuseum Fryslân, Koninklijk Eise Eisinga Planetarium,
Fries
Museum/ Verzetsmuseum Friesland en Museum Belvédère.
[bewerken] Evenementen
- Oerol
Festival, jaarlijks festival op het eiland Terschelling.
- Harlinger Visserijdagen, jaarlijks
evenement in Harlingen.
- Friese Ballonfeesten, jaarlijks evenement
in Joure.
- Slachtemarathon,
een vierjaarlijks sportevenement over de Slachtedijk.
- Sneekweek,
een internationaal zeilevenement nabij Sneek.
[bewerken] Cultuurgebieden
Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden
worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese
Wouden en de Zuidwesthoek. Ook zijn er gebieden die in mindere mate
tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten
zuiden van de Tjonger
(Ooststellingwerf en Weststellingwerf),
het door Hollanders ingepolderde Het Bildt
en de Waddeneilanden.
[bewerken] Demografie
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De periode 1880-1900 laat een afvlakking van de groei zien. Ten gevolge
van de landbouwcrisis emigreerden
meer dan 20.000 Friezen naar de Verenigde
Staten. In de jaren vijftig van de 20e eeuw volgde opnieuw een
emigratiegolf naar Noord-Amerika, nu vooral ook naar Canada.[13]
Met een bevolkingsdichtheid van 193 inwoners per km² is
Friesland na Drenthe de dunst bevolkte provincie van Nederland.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten